Hayvanlar, tıpkı günümüzde olduğu üzere Antik Çağ’da da insanlığın gündelik yaşantısındaki ortağı rolüne sahiplerdi. Hayvanların, insanların varlığını sürdürebilmesi özelindeki paydaşlık ve tamamlayıcılık rolü; onları beslemeleri, giydirmeleri, bir yerden öteki bir yere ulaştırmaları, günlük tarım ve inşa faaliyetlerine destek güç oluşturmaları, haberleşmelerini sağlamaları ve bekçiliğini koruyuculuğunu yapmaları üzere farklı başlıklar altında sınıflandırılabilir. Lakin, hayvanlar ile beşerler ortasındaki ilgi daima pragmatist ölçekte şekillenmemiştir. Bu bağlamda Antik Çağ’da da hayvanlar ile beşerler ortasında çıkarsız, faydacılıktan uzak duygusal kontakların kurulabilmiş olduğuna vakit zaman şahit olmaktayız.
Günümüzde Antalya ili Güllük Dağı Ulusal Parkı hudutları içinde bulunan ve antik Pisidia bölgesinin önde gelen kentlerinden biri olan Termessos’ta geçtiğimiz yüzyılda keşfedilen bir lahit Antik Çağ’da beşerler ile hayvanlar ortasında kurulabilmiş duygusal bağların en somut ve canlı örneklerinden bir adedini gözler önüne serer. Lahit araştırmacıları, boyutu ve hali itibarıyla bir çocuk ya da bebek lahdi olduğu kanısına sevk etmişti lakin üzerindeki Eski Yunanca kazınmış yazıt, epigrafi uzmanlarınca değerlendirildikten sonra bu lahdin bir bebeğe ya da çocuğa değil de bir köpeğe ait olduğu anlaşıldı. Köpeğin ismi Stephanos (Στέφανος) idi, sahibesi ise Rhodope (Ῥοδόπη) isimli bir bayandı. Kireç taşından yapılmış olan bu küçük lahit, MS 3. yüzyıla tarihlendirilir ve Anadolu’da az sayıda ele geçmiş az köpek lahitlerinden bir adedidir.
Köpek Stephanos’un Termessos’ta bulunmuş lahdi. (Antalya Arkeoloji Müzesi). Lahit üzerindeki Eski Yunanca kitabe 11 satır formunda düzenlenmiş olmakla birlikte, şiir tarzında ve heksametron (altılı ölçü) kuralıyla yazılmıştır. Yazıtta da açıkça belirtildiği üzere köpeğin sahibesi olan Rhodope, bu lahdi kendi finansal imkanlarıyla yaptırmıştı. Rhodope’nin köpeğinden sonra öldüğü ve kendi bedenini ise Stephanos’un yakınında yaptırmış olduğu özel lahdine defnettirdiği düşünülüyor. Köpek Stephanos’un lahdinin yakınında keşfedilen, Aurelia Rhodope isimli bir bayana ait öteki bir lahit de bu kanıyı destekler nitelikte. Lahdin kitabesinde “Aurelia Rhodope bu lahdi yalnızca kendisi için yaptırdı [Αὐρ(ηλία) Ῥοδόπη τὴν σωματοθήκην ἑαυτῆ μόνη·]” müellif. Burada kendisini Aurelia Rhodope olarak tanıtan bayan yüksek bir ihtimalle köpek Stephanos’un mezar yazıtında tanıtılan sahibesi olan Rhodope olmalıdır ve yalnız yaşayan bir bayan olarak ömrünü tamamlamıştır. Kendisi dışında köpeğine de lahit yaptırabilecek kadar maddi rahatlığa sahip olan Rhodope’nin kentin varlıklı eşrafından olduğu aşikardır. Günümüzde Antalya Arkeoloji Müzesi’ni ziyaret edenler Lahitler Salonu alanında köpek Stephanos’un lahdini görebilir, mümkün sahibi Rhodope’nin lahdini ise Termessos’ta ziyaret edebilirler.
‘TIPKI BİR İNSAN ÜZERE DEFNETTİ’
Köpek Stephanos’un mezar epigramının (mezar şiirinin/defin ağıtının) Eski Yunanca edisyonu ve ilgili şiirin sadeleştirilmiş şimdiki çevirisi genel hudutlarıyla şu formdadır:
Yazıtın birinci üç satırı yazıt yüzeyindeki tahribattan ötürü manalı okumaya elverişsizdir. Epigramın okunabilen kısımlarının çevirisi ise şöyledir:
…Rhodope’nin mutluluğu… diye çağırırlardı sempatik Stephanos’u onunla oynayanlar. Saklıyor içinde bu mezar (Stephanos’u). Yitip giden köpek Stephanos’un mezarı bu. Gözyaşı döktü ona Rhodope ve tıpkı bir insan üzere defnetti O’nu. Ben, köpek Stephanos, (sahibem) Rhodope yaptırdı lahdimi.
Görünen o ki, bu mezar şiiriyle Rhodope ölmüş olan köpeği Stephanos’a karşı duyduğu içten sevgiyi en yalın haliyle mezarı ziyaret eden bireylere göstermek istemişti. Mezar şiirinde de açıkça belirttiği üzere Rhodope gerek hayattayken gerekse de öldüğünde Stephanos’u insan üzere görmüştü. Bu suretle bir insanı nasıl defnediyorsa, köpeğini de tıpkı formda defnetmişti. Bu şiirle köpeğinin mevti sonrası içine düşmüş olduğu hüznü, hissetmiş olduğu derin üzüntüyü vezinli bir mezar şiiriyle ağıt haline getirmişti. Bu ağıtla Stephanos’un ‘ani ve beklenmedik bir şekilde’ muhtemelen zehirli bir hayvanın sokması, yediği bir besinden zehirlenmiş olması ya da yırtıcı bir hayvanın saldırısına uğraması üzere sebeplerle ölmüş olabileceğini anlıyoruz.
Köpeğin ismi olan Στέφανος (Latince: corona) ‘baş tacı’, ‘çiçekten çelenk’, ‘ödül’ veya ‘armağan’ üzere kelamlık manalarına sahiptir. Eski Yunanca sözcüğün bu kelamlık manalarıyla, ölen köpeğe sahibesi Rhodope tarafından verilen değer hakkında fikir sahibi olabilmekteyiz. Bununla birlikte; köpeği nitelemek için kullanılan εὐχάριτος (eukharitos: tatlı, beğenilen, cana yakın) sıfatıyla da köpeğin gerek sahibi gerekse civarda yaşayan bireylerce pek sevildiğini anlıyoruz. Köpek Stephanos’un mevti Rhodope’yi derinden üzmekle birlikte Termessosluları da duygusal manada etkilemiş olmalıdır. Stephanos, mezar epigramının sonunda kendisini ve sahibesini ‘Ben köpek Stephanos, mezarımı Rhodope yaptırdı’ tabiriyle lahdinin yakınından geçenleri selamlayarak, tekrar bir insan üzere tüm sevenlerine ve yöre halkına veda eder.
Köpekler ile beşerler ortasındaki böylesi yakın ve dostça bağlar, üstteki mezar şiirinin tarihlendiği Roma İmparatorluk döneminden çok daha eski periyotlarda de karşımıza çıkar. Arkaik dönem kaynaklarından Homeros bize bu noktada kıymetli bir referans sunar. ‘Odysseia Destanı’ anlatısında Homeros, Troya Savaşı’na katılan Odysseus’un köpeği Argos ile sadık dostluğuna dikkat çeker.
Pompei’de bulunmuş ve günümüzde Napoli Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmekte olan köpek tasvirli mozaik. Argos ismindeki köpek hiç kuşkusuz antik dünyanın en ünlü köpekleri ortasındaydı. Homeros’un anlatımına göre Argos, sahibi Odysseus Troya Savaşı’na katılmak için yurdu İthake Adası’ndan ayrıldıktan yirmi yıl sonra konutuna bir dilenci kılığında, tanınmaz halde döner. Hiç kimse artık eski dış görünüşünden eser kalmamış halde yurduna dönmüş olan Odysseus’u tanıyamazken köpeği Argos onu görür görmez tanır, kulaklarını oynatır ve kuyruğunu yavaşça sallayıp sahibini selamladıktan sonra oracıkta can verir. Homeros, Argos ile Odysseus’un savaş nedeniyle birbirinden diğer düşüp yirmi yıl sonraki buluşmalarının duygusal panoramasını şu biçimde betimler (Odysseia 17. kitap, 300-304. satırlar):
İşte orada yatıyordu Argos, her yanı bit dolu.
Yaklaşan Odysseus’u çarçabuk o anda tanıdı,
Kuyruk salladı ve indirdi iki kulağını,
Ama çok bitkindi, kalkıp gelemedi efendisinin yanına.
Odysseus da başını çevirdi ve sildi gözünden akan yaşı.
Odysseus ile köpeği Argos’un sonu vefata varan vedalaşması da Rhodope ile Stephanos’un vedalaşması kadar his yüklüdür. Homeros’un aktarmış olduğu Odysseus ile Argos ortasındaki yakın dostluk kontağının bu panoramasını takiben, Antik Çağ yaşantısında köpeklere olan ilginin sürekliliğine işaret eden transferlerin devam ettiği görülür. Örneğin Hesiodos, ‘İşler ve Günler’ isimli yapıtında Yunanistan’ın Boiotia bölgesi genelindeki kırsal yaşama yönelik güvenlik korkusunu lisana getirirken çiftçilere şöyle bir tavsiyede bulunur:
… Sivri dişli bir köpeğin olsun ve onun mamasını esirgeme, yoksa hırsızın biri mal varlığını çalar.
Ünlü Atinalı düşünür Platon da dava devlet modelini kurgularken askerlerde aranması gereken temel özellikleri sıralar ve bu doğrultuda köpeklerin hayranlık uyandıran cüretini ve bağlılığını şu biçimde özetler:
İyi yetiştirilmiş köpekler hakkında bilgi sahibi olduğunuza eminim. (Köpekler) doğal karakterleri gereği alışkın oldukları ve tanıdıkları bireylere karşı oldukça arkadaş canlısı olabilirler, lakin tanımadıkları bireylere karşıysa tam tersi (vahşi ve güvenilmezdirler).
Antik Çağ’dan Orta Çağ’a kadar köpekler ve beşerler ortasındaki pragmatist veya duygusal olarak farklı cinslerdeki etkileşimlere dair örnekler gerek Eski Yunanca gerek Latince gerekse de öteki Eski Çağ lisanlarında yazılmış kaynaklar ışığında çoğaltılabilir. Tıpkı halde, ölen köpekler için yazılmış ağıtlar da tekrar farklı lisanlarda ve farklı biçimlerde vakit zaman karşımıza çıkabiliyor. Sonuç itibarıyla, köpek Stephanos’a ait lahde kazınmış mezar şiirinden öğrendiklerimiz ışığında yaklaşık iki bin yıl önce köpeklerin insanlara yoldaşlık eden, ayrıcalık sahibi bir çeşit olduğu sonucuna ulaşıyoruz. Bununla birlikte, Antik Çağ dünyasında hayvanların toplumsal omurdaki yeri ve kıymeti hakkında bildiklerimizi gözden geçirerek güncellemiş oluyoruz.
*Akdeniz Üniversitesi, Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Enstitüsü, Akdeniz Eskiçağ Araştırmaları Anabilim Kolu, Araştırma Görevlisi.
